17.mai tale

Kjære alle saman

Gratulera med dagen!

I dag feirer me Noregs nasjonaldag 17.mai. For mange av oss er dette blitt ein dag der me kan ete så mykje is me vil, drikke cola etter ein fuktig fest i går eller få teste om bunaden framleis passar. Men for 199 år sidan, i 1814, signerte riksforsamlinga på Eidsvoll grunnlova vår. Ei grunnlov som har vorte endra opp gjennom åra, forbetra og utvikla i tråd med samfunnet vårt.
Ein viktig del av grunnlova er friheit. Friheit for enkeltmenneske, friheit til å tru på kva gud du vil, eller ingen gud om du vil, friheit til å elske kven du vil, friheit til å sei kva du meiner, friheit til å vera deg sjølv - ta eigne val og ha eigne meiningar.

I dagens Noreg er me så heldige at dette er blitt ei sjølvfølge. Dei fleste av oss anar ikkje korleis det er å ikkje vera fri. Og i mange land er det uttenkeleg at eg, ei 23 år gamal jente, utan mann, skal kunne stå her på ein talarstol å sei meininga mi høgt ut, utan å vera redd for konsekvensane. Utan å bli såtte i fengel for det eller bli tvungen til taushet. Og i kveld kan eg kysse kven eg vil, mann eller dame, og foreldra mine treng ikkje godkjenna han eller ho eingong. Eg treng heller ikkje gå i kyrkja på søndag, fordi eg sjølv vel om eg vil tru og kva eg vil tru på.

Men med denne friheita vår kjem det eit ansvar. For når me sjølv kan velje, sjølv kan bestemme kva me vil gjere med liva våre, så har me også eit ansvar for å gjere rett, føre landet vårt, livet vårt i rett retning. Og ikkje minst: Eit ansvar i å passe på at andre ikkje brukar friheita si til å gjere noko vondt for andre.

Ein del av friheita vår er ytringfriheita. Retta til å sei kva ein meiner. Ytringsfriheita er viktig og ha blitt eit symbol på utvikling og demokrati. Men sjølv om ytringsfriheita er viktig, så er det samtidig vår oppgåve å reagere dersom hatfulle eller diskriminerande meiningar blir fremma. Det er me som må ta avstand og reagera dersom kompisen vår seier noko han ikkje burde sei. Dette er ikkje alltid like lett, men viss me tar dette ansvaret kan me unngå å leve i eit samfunn der "homse" blir brukt som skjellsord. Eller i verste fall, der nokre blir utsatt for vald pga. legninga deira, meininga si, trua si eller hudfargen sin.

Feiringa av nasjonaldagen i Noreg er unik og me feirar den med barnetog istadenfor militærparadar, som mange andre land. Denne flotte og fredelige måten å feira nasjonaldagen vår viser Noreg på sitt aller beste. Men den siste månaden har nok ein gong flaggdebatten kome på bane igjen, som den gjer kvart år på denne tida. Dette året vart debatten utløyst etter at små born hadde laga sine eigne flagg, med det norske flagget på eine sida og eit anna land sitt flagg, der foreldra eller dei sjølv kom ifrå, på den andre sida. Uskyldig og eit stort teikn på friheit. Altså ein av dei store grunnane til me feirar 17.mai. Å kunne sei kva ein meine, tru på det ein vil, og ha same rettigheiter som alle andre, uansett kvar ein kjem ifrå.
Når eg les og høyrer alle motstandarane til desse små flagga, så spør eg meg sjølv: Kva er det me er så redde for? Kva er det med desse borna og desse flagga som gjer oss så utrulig redde?

Eg trur redsel er rota til mykje vondt. Redsel hemmer deg. For eksempel sånn som i dag, så hadde eg ikkje stått her og halde 17.mai tale, sjølv om eg har veldig lyst, viss eg lot redselen ta øvehand. Redsel for kva andre vil tenke om meg, redselen for kva som kan gå galt. Men redsel ramme og eit samfunn og den er rota til fordommar, altså forhandsdømming av menneskegrupper, basert på etnisk bakgrunn, kjønn, sosial klasse, alder, religion, seksualitet eller funksjonshemming. Og redsel og fordommar blir skapt av manglande kunnskap og av manglande trygghet i oss sjølv og Noreg som nasjon. Denne redselen er livsfarlig, den true samfunnet vårt. Dersom denne framandfrykta tar overhånd vil den hemme oss som samfunn og som vil gjera Noreg til noko heilt anna enn alt det fine me feirer i dag.

Me ser det i debatten om Rom-folket, der Per Sandberg frå Frp hadde ein uttalelse om at me burde stoppe romfolket med grensa, grunna deira etnisitet. Fordi dei mest sannsynleg, fordi dei er Rom-folk, kom til å gjere lovbrudd og ikkje bidra positivt i Noreg. Dette er rasisme og dette er meiningar me må slå ned på. Det var slike meiningar som spira opp på 1800-1900 talet og som tilslutt utløyste nazismen og andre verdskrig. Noreg har hatt jødeparagrafen i si grunnlov, opp til fleire gongar. Den stoppa alle jøder i å kome inn i landet. Jødar som berre stal arbeidet til nordmenn og som dyrka feil religion. Det er skremmande å sjå liknande retorikk i dagens debattar om innvandrarar. Det er skummelt å sjå fordommane og alle som allereie har bestemt seg for at dei er "sånn og sånn". Er det eit slikt samfunn me vil ha?

Då eg var i Israel i sumar, fekk eg sjå eit samfunn som nærmast er bygd opp på mistenksomheit og redsel. Noko som er ganske forståelsesfullt og ein naturleg reaksjon etter all sjølvmordsbombing og terror som landet har opplevd. Den enklaste løysninga vart brukt. Å bygge ein mur, der den skumle folkegruppa vart stengt inne. Å installere metalldetektorar på kvar kino, kvart kjøpesenter, kvar butikk. Å setje ut fullt av vepna soldatar i gatene. Å arrestere alle som ser mistenkelege ut. Dei som ser Arabiske ut.

Terrorisme og vald må sjølvsagt slås hardt ned på. Det er heilt uakseptabelt og ingen fortene å bli utsatt for noko slik, men blir me kvitt terrorisme med å stenge alle skumle mennesker ute? Blir me kvitt terrorisme med meir mistenkeliggjering? Med meir vald? Det minner meg om då eg jobba frivillig i ein barnehage i Sør Afrika. Barnehagetanta skulle straffe borna og tok ein og ein fram for å slå dei hardt på kinnet. Då me spurde kvifor dei vart straffa og kvifor ho slo, så sa ho: Fordi dei slo kvarandre og det er ikkje lov.
Det gjer inga meining. Alt som skjer er at ein skapar ein ond sirkel.

Eg har sett korleis palestinarar blir behandla i Israel og desse menneska som blir mistenkeliggjort og ydmyka kvar dag, berre pga. av etnisiteta si, blir sakte men sikkert terroristar. Dei får ei kjensle av håplaushet, av urettferdigheit og utestenging. Og avstandane mellom folket blir større. Ingen har noko med kvarandre å gjere. Og frykta veks. Og redslen bind seg fast i samfunnet, som noko naturleg. Sjølvmordsbombinga har minska med muren, men hatet, redselen og ekstremismen har økt. Eit hat og ein ekstremisme som kjem til å eksplodere ein dag. Dette samfunnet utan samhandling, dialog eller tillitt skapar splid, krig og terrorime. Istadenfor felleskap, fred og kjærleik. Me må ikkje vera redd for det ukjente, me må ikkje stenge ute det ukjente, men gjere stikk motsatt. Møte det framande, prøve å forstå deira situasjon og ynskje dei velkommen inn.

Som Audun Lysbakken skreiv i ein kronikk i går: Det er fullt mulig å vera glad i landet sitt og samtidig vera glad i andre.

Eg hyv med Israel/Palestina situasjonen i dei fleste samanlikningar eg tar. Heldigvis kan me nevne eit flusst ulikheitar mellom deira situasjon og vår situasjon i Noreg. Eg veit at me er flinke å ynskje folk velkommen og eg veit at me er flinke til å inkludere og ta vare på kvarandre i bygda vår. 

Haus er ei bygd fullt av enorme ressursar. Ikkje i form av olje, gass eller gull, men i form av menneske fulle av engasjement. Fotballbana er i bruk kvar dag, med eit flusst av trenarar, vaffelsteikarar og supportarar på kvart lag. Ungdomshuset har ikkje ein einaste kveld eller fleire rom ledig, Musikklaget speler og stiller opp på alle arrangement, Speidarane styrer på med kano og bålbrenning både her og der, og så mykje mykje meir. Haus har blitt ei bygd der det er eit tilbod for alle. Ikkje berre for borna som spring raskast i klassen.

 

For det er lett for å bli resultatfokusert. Eg kjenner det sjølv, som teaterinstruktør for 4.-7.klasse i Mjeldalen. Det er lett for å fokusere på heilt feil ting. Nemlig at alt skal vera perfekt, at ungane skal gjere alt riktig og at resultatet er viktigast. Alt dette er heilt på tryne og heldigvis så forsvinn desse perfeksjonist-tankane vekk med ein gong eg ser gleda og mestringskjensla i borna. Born som kanskje slit på skulen eller i andre samanhenger og som på teateret kjenner mestring for fyrste gong. Eller rein glede over å ha funne noko som dei vil driva med. Når eg ser utviklinga hjå bornet, Ikkje berre på scena, men som person, at sjølvtillitta veks sakte men sikkert. Så er det det som betyr noko.
Eg trur dette er det viktigaste oss vaksne som er rundt born kan gjere. Skape sjølvtillitt og fokusere på gleda og mestringskjensle, istadenfor flest mål, flest knytte knutar eller den reinaste og klaraste songstemma. 

I eit samfunn der presset på unge og ungdom er enormt, kan me bidra til at borna får eit positivt sjølvbilete og ein robust sjølvtillit med seg vidare i livet. Dei får ein tryggheit på seg sjølv, som dei tar med seg i møtet med noko ukjent og framand.

Og dette gjer trenarar, instruktørar, lærarar, foreldre og andre vaksenpersonar i Haus kvar einaste dag. Fotballklubben fokuserer på at alle er velkommen og at alle skal få spela, samtidig som speidaren, skulemusikken, ridesenteret på rolland og ungdomslaget gjer alle ein mulighet til å finne noko dei likar. Det er fantastisk!

Dei fleste her er vel enige med meg om at Haus er den flottaste bygda på Osterøy, men det betyr likevel ikkje at dei andre bygdane på Osterøy e så mykje verre. Eg har tru på ei positiv framtid for Osterøy, både som samfunn og som kommune. Full av flotte ungar, ungdom, vaksne og eldre. Men ei av dei største utfordringa i kommunen er felleskap. Å møte framtida saman som Osterøy og ikkje som kvar enkelt bygd. Det er at på valestrand støttar boligfelt her på Åsheim. Det er at me i Haus støttar utviklinga på Valestrand og kanskje til og med blir glade dersom Valestrand/Hjellvik rykker opp ein divisjon. Det er at folk frå Hamre ikkje berre kjempar for sin eigen skule, men òg for Bruvikskulen. Det er at me ikkje berre bryr oss når noko skjer med oss og vår lille bygd, men òg kva som skjer rundt oss på Osterøy. At me vil kvarandre godt og støttar alt det positive som skjer på øya.

I den store samanhengen er me berre menneske, som lever våre eigne liv. Med ungar, tidsklemma og svarte kunstgrasknottar over heile badegolvet. Me trur kanskje ikkje sjølv, at me gjer den store forskjellen. Men val og ansvar me tar kvar einaste dag, forme samfunnet vårt. Nett som ein stemmeseddel ved stortingsval, som kan verke liten, men som likevel har stor betydning. Eit ord, ein handling banar veg. For me er frie menneske og me kan sjølv bestemme kva samfunn me vil leve i. Me kan sjølv velje å setje fokus på dei rette tinga, velje å bringe vidare gode verdiar til neste generasjon, motivere og gje sjølvtillit til borna og renske ut all redsel og fordommar for det ukjente. 

Og det er dette me bør fokusere på.
Og det er dette som avgjer Noregs fremtid.
Ikkje eit utenlandsk flagg i eit 17.mai tog.